Ingliz tilidan clickbait, click «klik» + bait «o‘lja» — bu onlayn reklama daromadini olish maqsadida kontentni ifodalash uchun qo‘llaniladigan salbiy atama bo‘lib, u ko‘pincha ma’lumotning sifati yoki aniqligiga zarar yetkazadi. Ba’zi hollarda daromad olish asosiy maqsad emas. Tez-tez kliklar sonini oshirish va materialni internet, xususan, ijtimoiy tarmoqlar orqali tarqatishni rag‘batlantirish uchun sensatsion sarlavhalar yoki jozibador rasmlar ishlatiladi.
Maqsad – ma’lumotni eng yaxshi tarzda yetkazish emas, balki imkon qadar ko’proq foydalanuvchilarni sahifaga jalb qilishdir, shuning uchun clickbait sarlavhalari ko’pincha mavzuni to’liq yoritmaydi va yolg’on ma’lumot berishga moyil bo’ladi.
Bundan tashqari, tez-tez firibgarlik va zararli dasturlarni tarqatish uchun ham foydalaniladi.
Tarix
Bugungi kunda “clickbait” deb ataladigan amaliyot internet paydo bo’lishidan ancha oldin mavjud bo’lgan va sariq matbuotda keng tarqalgan bo’lib, u ko’pincha o’quvchilarni yorqin sarlavhalar va noto’g’ri ma’lumotlar bilan jalb qilib, hikoyaga sensatsionlik va janjallik kiritish maqsadida foydalangan. O’sha paytda ham bunday amaliyot Qo’shma Shtatlarda noetik deb hisoblangan, chunki u siyosatchilar va mashhurlarni asossiz ayblovlar uchun nishonga aylantirgan.
Kimga va nima uchun kerak?
Reklama daromadini oshirish, resursga trafikni ko’paytirish, shuningdek, foydalanuvchilarning ma’lumotlarini olish uchun zararli faylni tarqatish maqsadida ishlatiladi. Foydalanuvchi havolaga o’tgach, sayt bu orqali foyda (klik yoki harakatlar uchun to’lov) oladi, reklama beruvchi esa o’z saytiga trafik oladi. Clickbait orqasida odatda banner, anketa, rasm, sarlavha yoki videorolik bo’ladi.
Quyida shunday reklamaning namunasi ko’rsatilgan. Sarlavhada 3 ta belgi bor: olmosh “bu”, motivlanmagan ko’p nuqta va undov belgisi, “Siz ishonmaysiz” iborasi. Va, albatta, foydalanuvchini sarlavhadan oldin ham e’tiborini jalb qilish uchun provokatsion rasm.
Ko’pincha quyidagi mavzular uchun ishlatiladi: sehrli dori-darmonlar, siyosat, mashhur yulduzlarning shaxsiy hayoti, mashhur odamlarning o’limi haqidagi yolg’on xabarlar, o’tkir muammolar, oson pul topish usullari, layfxaklar va boshqa sensatsiyalar.
Bunday kontent past sifatli resurslarda joylashtiriladi, ularning maqsadi har qanday yo’l bilan pul topishdir. Bunga yangiliklar saytlari, pornografik saytlari va teaser tarmoqlari kiradi. Teaser tarmog’i — bu trafik birjasi, veb-ustalar va reklama beruvchilar o’rtasidagi o’rta bo’g’in. Reklama beruvchiga trafik kerak bo’lib, u teaser tarmoqlariga murojaat qiladi. Sahifa egalari o’z saytlarini reklama maydonchalari sifatida taklif qiladilar va saytda maxsus reklama blokini o’rnatadilar, bu orqali reklama daromad oladi. Teaser esa, bu “shovqinli” sarlavha.
Keyingi biz clickbaitni qanday aniqlash mumkinligini ko’rib chiqamiz.
Xarakterli belgilari
Clickbait ko’pincha havolaga o’tib o’qilishi mumkin bo’lgan ma’lumotning mohiyatini o’z ichiga olmaydi. Buning o’rniga, o’quvchi ikki ma’noga ega bo’lishi mumkin bo’lgan bo’rttirilgan yoki noto’g’ri faktni ko’radi. Ko’pincha foydalanuvchini havolaga o’tishga undaydigan narsa — “u yerda” u noyob va juda qimmatli kontentga ega bo’lishi kutiladi, bu ko’pincha arzon tuzoqdir.
Sarlavhani o’quvchini jalb qilish uchun qurish, lekin ma’lumot mohiyatini oshkor qilmaslik. Ko’rsatish olmoshlari («bu», «shu», «ular») ni o’quvchi bilan dialog tuyg’usini yaratish uchun ishlatish. O’quvchiga “sen” deyish. O’quvchida hayrat yoki hissiy javobni keltirib chiqarish uchun qarama-qarshilik. O’quvchiga qarshi chiqadigan iboralarni ishlatish («Siz ishonmaysiz!», «Siz hech qachon taxmin qilolmaysiz…» va boshqalar). Motivlanmagan ko’p nuqta, savol va undov belgilaridan foydalanish. Ko’p yorqin epitetlar. Birinchi bo’lish uchun chaqiriq, o’quvchi o’qishi va kerakli harakatni bajarishi uchun. Haqiqiy ahamiyatini oshirib ko’rsatish. Sarlavhaga frazeologizmlar, kundalik hayot iboralarini qo’shish. Ajablanish yoki hayratni ifodalovchi to’liq bo’lmagan jumlalar. Oldindan ko’rishda jozibador yoki shok qiluvchi rasmlardan foydalanish. Mashhur shaxsning o’limi yoki baxtsiz hodisalar haqida yolg’on xabarlar. Foyda va’dasi: oson pul topish, bepul yoki odatdagidan arzon tovarlar, katta tejash. Muayyan foyda keltiradigan sirni bo’lishishni va’da qilish.
Ishlatish kerakmi?
Bunday sarlavhalar o’quvchida katta kutishlarni uyg’otganligi sababli, agar siz uchun obro’ muhim bo’lsa, ularni ishlatish oqlanmaydi. Aldash va bunday tuzoqlar orqali o’quvchida faqat g’azab va aldanish hissini uyg’otasiz.
Agar sizni axloqiy tomon qiziqtirmasa, faktlarni ko’rib chiqaylik. Tasavvur qiling, siz bunday sarlavhali saytga kirdingiz, havolaga o’tib ochiq yolg’onni ko’rdingiz. Har birimiz bir xil harakat qilamiz – sahifani yopamiz. Sayt egasi uchun bu yuqori rad javob darajasi (bounce rate) bilan tahdid soladi. Shunday qilib, qidiruv robotlari foydalanuvchilar sahifada kerakli ma’lumotni topa olmaganliklarini ko’rib, sahifani yopishadi. Natijada, ular ushbu maqolani qidiruv natijalarida pastroq ko’rsatadi, chunki u foydalanuvchi savoliga javob bermaydi. Shu tarzda, siz o’z pozitsiyangizni tez va oson yo’qotishingiz mumkin. Kliklar uchun.
YouTube’da bu usulni qo’llaganlar ham shunday natijaga erishadi. Ushbu video hosting shuningdek, video roliklarni reytinglash uchun tomoshabin ishtirokini ishlatadi. Ko’p ko’rishlar, lekin foydalanuvchilar videoni tezda yopishlari yoki o’tkazib yuborishlari, uning relevansligi pastligini ko’rsatadi. Shuning uchun, video reytinglashda pastroq tushadi.
Facebook ham clickbaitga qarshi kurashmoqda. Tizim sarlavhalarni andozali iboralar bor-yo’qligini tahlil qiladi, ular yozuvdagi ma’lumotni haddan tashqari oshirib ko’rsatadi yoki umuman mazmunni oshkor qilmaydi. Facebook minglab sarlavhalarni tahlil qilib, bunday mexanizmlarni aniqlashni o’rgandi. Shunday qilib, agar nashr bunday usullardan foydalanishda ayblangan bo’lsa, u lentada ko’rsatilmaydi.
Agar siz qidiruv tizimlari jazolaridan qochib qutulsangiz ham, banner ko‘rlik haqida unutmang. Foydalanuvchilar allaqachon saytlar reklamasini e’tibordan chetda qoldirishni o’rganganlar, bu orqali axborot shovqinini kamaytirishadi. Shuning uchun, o’quvchini jalb qilish tobora qiyinlashmoqda, va bunday arzon taktikalardan foydalanish bilan – deyarli imkonsiz.
Biz bu usuldan butunlay voz kechishni tavsiya qilmaymiz. Chunki ular psixologiyani bilishga asoslangan va shuning uchun ishlaydi, sarlavhalarni yaratishda ularni hisobga olish kerak. Faqat ishonch hosil qilingki, sizning kontentingizni o’qib bo’lgach, o’quvchi o’zini aldangan va ahmoq his qilmaydi, chunki undan keyin ular sizga yana bir qator “foydali” ma’lumotlar uchun qaytib kelmaydilar.
Endi siz clickbaitni qanday aniqlashni, uning umumiy belgilarini va ushbu usulning nima uchun ishlatilishini bilasiz. Tanlov sizning qo’lingizda, lekin sarlavhani faktlarga asoslanib yozish mumkin – bu o’quvchilar tomonidan ko’proq qadrlanadi.
Foydalanuvchilarning munosabati
Mualliflar ko’pincha qamrovni, ishtirokni va ko’rishlarni oshirish uchun foydalanadilar. Va bu ishlaydi. Ammo foydalanuvchilar bunday “makrlarni” yoqtirmaydilar. Agar jozibador sarlavha kerakli ma’lumotga olib bormasa yoki u erda hech narsa bo’lmasa, foydalanuvchilar saytdan obunani bekor qilishlari, salbiy sharh qoldirishlari, laykni bosishlari mumkin. Bularning barchasi sayt yoki kanal statistikasi uchun yaxshi emas. Bunday sarlavhalar yangiliklar lentasida doimiy ravishda paydo bo’lganda, tashrif buyuruvchilar ularga asabiy munosabatda bo’la boshlaydilar, ular foydalanuvchilarni chetlashtiradi.
Qanday qilib clickbaitdan qochish mumkin?
Klassik tushunchada clickbait aldov va manipulyatsiyadan foydalanadi, shuning uchun u uni faol qo’llaydigan resursning obro’sini buzadi. Faoliyatni qisqa muddatli oshirishga qaramay, clickbait uzoq muddatli munosabatlarni qurish uchun mos emas. Ammo, yangi foydalanuvchilarni jalb qilish va ularning ishonchini yo’qotmaslik uchun jalb qiluvchi sarlavhalar usullaridan foydalanish mumkin.
Demak, agar biz diqqatni tortadigan sarlavhalardan foydalanmoqchi bo’lsak, biz mos kontentni ham yaratishimiz kerak. Bunday, ko’rish va do’stlar bilan baham ko’rishni istagan. Uni virald, yoki virusli ham deb atashadi. Odatda bu uzun materiallar, tasvirlar, tanlovlar va infografikalar bilan kontent, shuningdek ekspert fikrlari va “abadiy yashil” kontentdir.
Sarlavhaga diqqatni tortadigan elementlar, so’zlar yoki iboralarni qo’shish mumkin, lekin keyin uni ko’p komponentli qilish kerak: birinchi qismni diqqatni tortish uchun ishlatish, ikkinchi qismga esa mazmunli kalit so’zlarni joylashtirish.
Masalan: “Bu taom shoh uchun tayyorlangan: frantsuz piyoz sho‘rva”. Birinchi qism intriga qo’yadi: qaysi shoh va nima uchun bunday sho‘rvani yaxshi ko’rgan. Ikkinchi qismda esa mavzuning mazmuni halol ifodalangan.
Shuningdek, 4U texnologiyasidan foydalanish mumkin, bu to‘g‘ri sarlavha quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerakligini bildiradi:
Uniqueness — o’ziga xoslik. Material nimasi bilan o’ziga xos. Usefulness — foydalilik. Material o’quvchiga qanday foyda keltiradi. Ultra-specificity — ultra-spetsifiklik. Foydalilikni raqamlar bilan aniqroq ifodalash. Urgency — shoshilinchlik. Vaqt bo’yicha aniqlash. Masalan: “30 000 rublga o’yin kompyuteri qanday yig’ish mumkin” – bu sarlavha intrigani uyg’otadi, chunki bunday summaga o’yin kompyuterini yig’ish juda qiyin. Biroq, agar materialda haqiqatan ham bunday yig’ish haqida ma’lumot bo’lsa, u sarlavha tomonidan yaratilgan o’quvchilarning katta kutishlarini oqlaydi.
Afzalliklari va kamchiliklari
Afzalliklari
Kliklar, ko’proq ko’rishlar/o’qishlar, deyarli har qanday sohada trafikka olib keladi, chunki u inson idrokining xususiyatlaridan foydalanadi va shuning uchun universal hisoblanadi. Sarlavhalarni ilmiy-ommabop yoki ijtimoiy ahamiyatga ega kontentni targ’ib qilish uchun ishlatish mumkin. Ya’ni, asosida jiddiy material, va sarlavhalar – jozibali qadoq. Kamchiliklari
Kliklar yordamida trafik olish mumkin, ammo bunday yondashuv kontent mualliflariga ishonchni buzadi. Foydalanuvchining kutishlari olingan haqiqiy ma’lumotlar bilan farq qiladi, bu esa salbiy his-tuyg’ularni keltirib chiqaradi. Foydalanuvchi clickbaitni suiiste’mol qiladigan resursga qaytmasligi mumkin. “Yandex Dzen” yoki YouTube kabi kontentni o’qish yoki ko’rish davomiyligini baholaydigan xizmatlarda, yuqori CTR bilan clickbait bu ko’rsatkichlarni buzishi mumkin. Foydalanuvchilar clickbait sarlavhali materialga faol o’tadilar, ammo o’zlarini aldangan his qilishadi va uni tezda tark etishadi. YouTube qoidalarida, agar videoning nomi uning mazmuniga mos kelmasa, maydon monetizatsiyani olib tashlashi yoki kanalni bloklashi mumkinligi ko’rsatilgan.
Agar clickbait email xabarnomalarida ishlatilsa, foydalanuvchilar elektron pochta xabarlarini spam deb belgilaydilar va shu bilan clickbait xatlarni yuborgan domenning obro’sini pasaytiradilar.
Shuning uchun, agar siz auditoriya bilan uzoq muddatli munosabatlarni o’rnatishni istasangiz, uni ishlatmaslik yaxshiroqdir. Bundan tashqari, pochta xizmatlari algoritmlari elektron pochta mavzusida clickbait yoki hatto firibgarlik bilan bog’liq so’zlar bor-yo’qligini tekshiradi va bunday xabarnomalarni bloklaydi.
Masalan: tajriba talab qilinmaydigan pul, daromad va maoshlarni eslatish; taklifning, aksiyalarning va tanlovlarning o’ziga xosligini ortiqcha ta’kidlash. Kelajakda nima bo’ladi?
Reklama tizimlarining kamayishi hisobga olinsa, u saqlanib qoladi, uning miqdori oshadi, u rivojlanadi. Agar clickbait sifat jihatidan rivojlansa, bu foydalanuvchilarning mahsulotlar bilan o’zaro aloqasi yanada yorqin, to’liq, hissiy bo’lishiga olib keladi.
Agar clickbait juda ko’p bo’lsa, reklama tizimlari bunga javob beradi va qattiq cheklovlar kiritadi. Keyin reklama quruq axborot xabarlari kabi bo’ladi. (Masalan, Telegram Ads’da buyruq gaplaridan foydalanish taqiqlangan).